Κατά την είσοδο στο λιμάνι την προσοχή σας τραβάει η Πορτάρα, το εκκλησάκι της Παναγίας Μυρτιδιώτισσας και το κάστρο.
Η Πορτάρα, η μεγάλη μαρμάρινη πύλη που στέκεται ψηλά είναι ότι έχει απομείνει από τον ημιτελή αρχαίο ναό του Απόλλωνα που στεκόταν εδώ. Η θέση που βρίσκονται τα ερείπια του ναού ονομάζεται «Παλάτια» υπονοώντας τα παλάτια του Λύγδαμη αρχαίου τύραννου της Νάξου (6ος αιώνας π.Χ.). Ο μύθος λέει ότι εδώ ο Θησέας εγκατέλειψε την Αριάδνη επιστρέφοντας από την Κρήτη.
Ψηλά στην βουνοπλαγιά της Χώρας στέκεται το Ενετικό κάστρο που χτίστηκε από τον ενετό Μάρκο Σανούδο και ενισχύθηκε με 12 πύργους. Χτίστηκε το 1207. Τα κύρια κτίρια του είναι ο πύργος Σανούδου, η καθολική μητρόπολη (13ος αιώνας), το μοναστηριού Ιησουιτών (γαλλικό εμπορικό σχολείο), το μοναστήρι των Ουρσουλίνων και το μοναστήρι των Καπουτσίνων. Το κάστρο και τα μέγαρά του είναι διακοσμημένο με εμβλήματα των ενετών κυβερνητών και κατοικείται συνέχεια από το 1207. Εκεί μπορείτε επίσης να δείτε το αρχαιολογικό μουσείο με τα διάσημα πρωτοκυκλαδικά είδωλα και την αψίδα της Νάξου με σπάνια χειρόγραφα.

Μερικά από τα ομορφότερα μνημεία είναι από τη βυζαντινή περίοδο: Πανέμορφες εκκλησίες – κοσμήματα που μπορείτε να δείτε σε όλα στα χωριά, τα βουνά και την επαρχία.

Στο μοναστήρι Παναγία Δροσιανή μπορείτε να δείτε τις παλαιότερες τοιχογραφίες στα Βαλκάνια. Στο Χαλκί η Παναγία Πρωτόθρονη (11ος – 12ος αιώνας) και ο Άγιος Γεώργιος Διασορείτης (11ος αιώνας) παρόμοια σε ιστορία και ομορφιά.
Στην Ποταμιά η Εκκλησία του Αη Μάμα του 9ου αιώνα που είναι ο τοπικός άγιος, προστάτης των ποιμένων.
Εκκλησίες και παρεκκλήσια υπάρχουν σε όλη τη Νάξο με διάφορες αρχιτεκτονικές μορφές. Περίεργα σχήματα (από την εποχή της εικονομαχίας), όπως δύο-διαδρόμους όπου ένας διάδρομος είναι καθολικός και άλλος ορθόδοξος από τότε που απειλούνταν η ενότητα των δύο εκκλησιών.
Ιδιαίτερα ενδιαφέροντα είναι τα μοναστήρια που μοιάζουν με φρούρια και με τους πύργους τους που έχουν διαφορετικούς ρυθμούς όπως αρχαίο, μοναστικό, βυζαντινό, μεσαιωνικό και Ελληνιστικό επίσης!
Στο Δανακό το μοναστήρι της Ζωοδόχου Πηγής είναι το παλαιότερο μοναστήρι στο νησί και μοιάζει με πύργο από παραμύθι. Στις Εγγαρές η εκκλησία της Γέννησης της Θεοτόκου, και κοντά ο πύργος του Χείμαρρου (4ου αιώνα) είναι ένα από τα σημαντικότερα μνημεία στη Νάξο, εγκύκλιος, με τέσσερις ορόφους, χτισμένο με τοπικό μάρμαρο, ο πύργος της Αγιάς κ.α.

Οι αρχαίοι κάτοικοι της Νάξου έχτισαν πολλά κάστρα στα οποία οι άνθρωποι συνέχισαν να ζουν στη βυζαντινή εποχή και στην ενετική κυριαρχία. Το κάστρο Απαλύρου, το Απάνω Κάστρο, το κάστρο Σανούδου και πολλά άλλα.
Στους λόφους του Απάνω Κάστρου (Χαλκί), στην περιοχή Τραγαία, ανακαλύφθηκε νεκροταφείο των γεωμετρικών χρόνων με τάφους της ομηρικής εποχής και άλλα σημαντικά ευρήματα.
Στη Νάξο θα δείτε ναούς που ήταν χώροι λατρείας για τον Δία, το Διόνυσο και την Δήμητρα. Ο Δίας μεγάλωσε στη Νάξο στο σπήλαιο Ζα και λατρεύονταν ως προστάτης των προβάτων.
Στην περιοχή ‘Υρια ανακαλύφθηκε το παλαιότερο οικοδόμημα στις Κυκλάδες, το ιερό του Διόνυσου. Στη Γύρουλα κοντά στο χωρίο Σαγκρί είναι μαρμάρινο ιερό αφιερωμένο στον Απόλλωνα και την Δήμητρα ένα από τα καλύτερα διατηρημένα αρχαία κτίρια.

Στα χρόνια της μεγάλης ευημερίας της (7ος – 6ος αιώνας π.Χ.), η Νάξος ήταν κυρίαρχη στις Κυκλάδες. Κατασκευές των ανθρώπων της Νάξου εκείνης της εποχής είναι ο ναός του Απόλλωνα και τα λιοντάρια της Δήλου. Από την ίδια εποχή είναι ο μισό-τελειωμένος Κούρος (άγαλμα νεαρού άνδρα) στις Μελανές στην θέση «Φλεριό». Μια πετρώδης μάζα με ένα σπασμένο πόδι, το οποίο στηρίζεται για αιώνες μεταξύ των νερών και των μουριών.
Στη βόρεια περιοχή του νησιού είναι ένα άλλος Κούρος σε ένα αρχαίο λατομείο. Αναπαριστά τον Διόνυσο και το μήκος του είναι πάνω από 10 μέτρα.

Ιστορία

Η Νάξος πρωτοκατοικήθηκε σύμφωνα με την παράδοση από Θράκες που έφεραν στο νησί και τη λατρεία του θεού Διόνυσου. Αυτούς που διαδέχθηκαν Κάρες και Ίωνες. Υπήρξε κέντρο του Κυκλαδικού πολιτισμού (3200-2100 π.Χ.), όπως έδειξαν τα πλούσια ευρήματα των ανασκαφών (Γκρότα), ήταν κατοικημένη στα Μυκηναϊκά χρόνια (Απλώματα) και με την αποίκηση των Ιώνων (1000 π.Χ. περίπου) γνώρισε μια νέα περίοδο ακμής, που κορυφώθηκε τον 7ο και 6ο π.Χ. αι. Στους Περσικούς πολέμους τάχθηκε εναντίον των Περσών, έγινε μέλος της Αθηναϊκής συμμαχίας και στη συνέχεια πέρασε στους Μακεδόνες, τους Πτολεμαίους της Αιγύπτου, τους Ροδίους και τέλος στους Ρωμαίους. Τη Βυζαντινή περίοδο δέχτηκε πολλές πειρατικές επιδρομές με αποτέλεσμα οι κάτοικοι να τραβηχτούν στο εσωτερικό και να ιδρύσουν οικισμούς για την προστασία των οποίων έχτισαν πύργους, από όπου αντιμετώπιζαν τους επιδρομείς .Το 1207 ο ενετός Μάρκος Σανούδος κατέλαβε το νησί και το έκανε έδρα του Δουκάτου του (Δουκάτου της Νάξου ή του Αρχιπελάγους). Το 1537 λεηλατήθηκε από τον Μπαρμπαρόσα και το 1566-1579 ανήκε στον Ιωσήφ Ναζή. Στη συνέχεια κατακτήθηκε από τους Τούρκους και το 1830 απελευθερώθηκε με τις υπόλοιπες Κυκλάδες.